W ostatnich kilkunastu latach widać coraz większe zainteresowanie badaczy tak zwanym cyfrowym pokoleniem (the digital generation), czyli młodymi osobami będącymi z siecią za pan brat i mającymi do niej dostęp od najwcześniejszych lat swojego życia. W 2012 roku, a więc w czasie realizacji opisywanego projektu badawczego, badania nad cyfrowym pokoleniem nie były rzadkością, jednak w natłoku różnych publikacji zaskoczył nas brak analiz działalności młodych ludzi w zakresie kompetentnego posługiwania się Internetem. O internetowym pokoleniu pisało się więc dużo, lecz nie analizowało się go z perspektywy kształcenia umiejętności niezbędnych do aktywnego, twórczego, bezpiecznego i społecznego korzystania z sieci. Aby wypełnić tę lukę badawczą, zdecydowaliśmy się przeprowadzić projekt „Dzieci sieci. Kompetencje komunikacyjne najmłodszych”, który skoncentrował się na kompetencjach komunikacyjnych dzieci w wieku 9-13 lat.  

Badanie uwzględniało dwie perspektywy: perspektywę dzieci, rozstrzygającą, jakie braki kompetencyjne mają, a w jakich obszarach radzą sobie dobrze oraz szkolną, zajmującą się programami nauczania. Punktem wyjścia w badaniu było skonstruowanie modelu umiejętności związanych z posługiwaniem się Internetem. Uwzględniliśmy w nim:  

• zachowania informacyjne (w tym sprawne i skuteczne docieranie do informacji oraz umiejętność krytycznej oceny informacji), 
• zachowania produkcyjne (w tym tworzenie, przetwarzanie i prezentowanie treści oraz prawne aspekty produkowania i dystrybucji treści), 
• życie w Internecie (w tym zagadnienia związane z empatią i wizerunkiem, bezpieczeństwem 
  i prywatnością oraz partycypacją w społecznościach internetowych).  

W ramach badania przeprowadziliśmy wywiady skategoryzowane z trzydziestoma dziećmi w wieku od 9 do 13 lat oraz – uzupełniająco – z trzydziestoma opiekunami dzieci w tym właśnie wieku. Podczas wywiadu, prosząc o wykonywanie krótkich zadań, sprawdzaliśmy m.in. umiejętność sprawnego i skutecznego docierania do informacji czy krytyczną ocenę informacji. W ramach badania przeprowadziliśmy także obserwację wybranych serwisów internetowych (głównie dwóch popularnych w badanej grupie docelowej serwisów społecznościowych: Facebook i NK.pl) oraz ankietę online. Koncentrowaliśmy się na analizie, w jaki sposób użytkownicy korzystają z funkcji udostępnianych przez serwisy (np. na ile chronią swoje dane), jakiego rodzaju treści dodają, jak komunikują się z innymi osobami. W ankiecie z kolei pytaliśmy o uczestnictwo w społecznościach internetowych, prezentowanie treści i ich aspekty prawne i etyczne.  

Badani często nie rozpoznawali dobrze różnych elementów kultury internetowej (np. forum). Mieli także problem z odróżnieniem faktów od opinii, odnajdywaniem informacji, a także – co ciekawe – ze zrozumieniem koncepcji wiarygodności lub braku wiarygodności informacji. Badane dzieci były w stanie rozpoznać reklamy „oczywiste”, zazwyczaj oznaczone jako takie, jednak tylko kilkoro było w stanie dostrzec np. marketingową rolę artykułów. Badanie pokazało też, że dzieci dość losowo podejmują decyzje o tym, co ukryć, a co udostępnić nieznanym osobom w Internecie. Świadomość zagrożeń jest dosyć powierzchowna: pytane o konkretne niebezpieczeństwa w Internecie, m.in. o trolling, cyberbulling, stalking, kradzież tożsamości, nie zidentyfikowały poprawnie żadnego z tych zjawisk. Z drugiej strony młode osoby zdają sobie sprawę z konieczności używania silnych haseł, potrafią również w sytuacji zagrożenia zwrócić się o pomoc (chociażby do osób dorosłych). Zaskakujące wydaje się, że w Internecie rozwijają raczej swoją tożsamość poprzez publikację określonych treści niż są zainteresowane nawiązywaniem interakcji z rówieśnikami.  

Aby przyjrzeć się ofercie szkoły w zakresie kształtowania kompetencji medialnych i informacyjnych, przeprowadziliśmy obserwację uczestniczącą w środowisku szkolnym oraz ilościową i jakościową analizę programów nauczania. Przedmiotami o najistotniejszym znaczeniu z tego punktu widzenia okazały się język polski, plastyka i zajęcia komputerowe. Język polski odpowiada za naukę konstruowania komunikatów, dostosowywania się do sytuacji komunikacyjnej oraz krytycznego odbioru tekstów kulturowych. Plastyka pokazuje media jako narzędzia promocji sztuki, dające możliwość zaangażowania w kulturę oraz eksperymentowania. Zajęcia komputerowe natomiast przekazują podstawy bezpieczeństwa, możliwości obsługi sprzętu, uczą współpracy i projektowego działania z wykorzystaniem technologii medialnych. W analizowanych programach nauczania świat mediów sieciowych jest jednak prezentowany jako wirtualny: nie traktuje się go jako rzeczywistą, acz zapośredniczoną przestrzeń komunikowania.  

REKOMENDACJE: 

• takie zorganizowanie formalnego środowiska edukacyjnego, które media traktowałoby nie jako nowoczesny dodatek, ale integralną część działań. Chodzi tu między innymi o otwarty dostęp do Internetu, pozwalający uczniom na częstsze korzystanie z nowoczesnych technologii, w tym materiałów multimedialnych i hipermedialnych oraz na zaprzestanie traktowania kultury jako wąskiej domeny zarezerwowanej wyłącznie dla starszych form medialnych,
• rozwinięcie w edukacji tematyki praw autorskich, możliwości tworzenia i przetwarzania kultury, w tym w obszarze prawnych możliwości korzystania z utworów – m.in. na dozwolony użytek osobisty,
• popularyzacja metody pracy projektowej jako sposobu na zdobywanie wiedzy.  

O BADANIU: 

rok realizacji: 2012 

najważniejsze pojęcia: cyfrowe pokolenie, kultura internetowa, kompetencje medialne, kompetencje informacyjne, 

metody badawcze: wywiad skategoryzowany, obserwacja uczestnicząca, netnografia, kwestionariusz ankiety, analiza dokumentów