W ramach badania chcieliśmy odpowiedzieć na pytanie pracowników instytucji kultury: kim są ci, których „nie ma”, którzy nie uczestniczą w kulturze i nie korzystają z oferty instytucji? Przeczuwaliśmy, że problemem może być nie tyle brak ich aktywności, ile raczej nieadekwatne definiowanie zjawisk przez badaczy oraz praktyków kultury. Może kultura się dzieje, ale gdzie indziej i w innej formie, niż do tej pory byliśmy przyzwyczajeni? Poszukiwaliśmy więc nowych form uczestnictwa w kulturze, które określiliśmy mianem (nie)uczestnictwa. 

Przez (nie)uczestnictwo w kulturze rozumiemy przede wszystkim te praktyki społeczne, które realizują się poza instytucjami kultury. (Nie)uczestnictwo nie oznacza więc ani bezczynności, ani tym bardziej rezygnacji z kultury. Badaliśmy także percepcję kultury przez (nie)uczestników (dominowały tradycyjne ujęcia kultury zawężające ją do kultury artystycznej), powody (nie)uczestnictwa (np. odmienne przyzwyczajenia) oraz czynniki różnicujące uczestnictwo w kulturze (np. przestrzeń miasta).  

Scharakteryzowaliśmy typy (nie)uczestnictwa: 

• (nie)uczestnik zerkający w stronę kultury – jego/jej codzienność jest zdominowana przez aktywności związane z pracą i obowiązkami domowymi, ale pojawiają w niej się pojedyncze „wyłomy”, 
• (nie)uczestnik, który sprywatyzował/udomowił kulturę – w pełni przeniósł uczestnictwo do przestrzeni domowej lub „przywiązał je” do siebie (słuchawki w uszach, tablet itp.), 
• (nie)uczestnik koncentrujący swoją aktywność poza kulturą symboliczną – osoby, które w małym stopniu korzystają z książek czy oferty instytucji kultury, ale dużo miejsca zajmuje w ich życiu zaangażowanie w inne odmiany dobrowolnej aktywności (np. robótki ręczne, sport, harcerstwo),
• (nie)uczestnik sprofilowany – konsekwentnie uczestniczy w jednym typie kultury, pomijając inne, np. nie czyta, ale nieustannie ogląda filmy,
• (nie)uczestnik relacyjny – jego czas jest zapełniony, aktywny („zabieganie”). Aktywność ta jest jednak poświęcona głównie życiu towarzyskiemu: ciągle on-line, odwiedzający przyjaciół/rodzinę, 
• (nie)uczestnik tymczasowy i żałujący – na etapie życia, kiedy musi się ograniczać ze względu na „nadzwyczajne wymogi codzienności” (np. małe dziecko lub opieka nad starszym rodzicem).  

Badanie pokazało, że w katalogu praktyk kulturalnych ograniczone miejsce zajmuje uczestnictwo w kulturze, które wpisywałoby się w najwęższe z możliwych rozumienie: jako dostęp do kultury symbolicznej, artystycznej i w dodatku dystrybuowanej przez instytucje. Nowe ujęcie uczestnictwa w kulturze zawiera w sobie zarówno takie praktyki, jak i oddolne aktywności kultury szerokiej, w tym uczestnictwo w coraz bardziej znaczącej kulturze udomowionej i sprywatyzowanej. Do uczestnictwa w kulturze można zaliczyć także sport i aktywność rekreacyjno-turystyczną. Ważną cechą okazuje się towarzyskość jako aspekt niejednokrotnie nadający sens praktykom kultury. Jednocześnie wykształcił się nowy model powinnościowy (obok statusowego rozumienia kultury symbolicznej), który popycha do uczestnictwa w kulturze. Jego istotą jest silne zindywidualizowanie i podporządkowanie takim zasadom jak pragmatyzm, autokreacja, autodoskonalenie, bycie z innymi. Często realizowany jest poza stereotypowo rozumianą sferą kultury, np. w czasie pracy czy w ramach aktywności sportowych i społecznych. 

Warto odnotować, że uczestnictwo w kulturze powiązane jest dziś nie tylko z wykształceniem czy możliwościami finansowymi, ale także ze społeczną sytuacją jednostki. Pozwala to dostrzec, że najważniejsze przeszkody dla uczestnictwa to osamotnienie, zbyt absorbujące relacje zawodowe czy rodzinne, niemobilność i bariery przestrzenne (przedmiejskość, oddalenie od centrum). Przedefiniowaniu uległ także sposób rozumienia kategorii kapitału kulturowego: nie jako statycznego zbioru kompetencji, ale umiejętności organizowania zasobów. Zbliża to kapitał kulturowy do zdolności sprawstwa i władzy, dzięki czemu koncepcja ta wyjaśnia lepiej niż tradycyjne ujęcia, dlaczego kultura i uczestnictwo w niej są źródłem nierówności społecznych. 

REKOMENDACJE DLA INSTYTUCJI KULTURY I WŁADZ PUBLICZNYCH:

Aby dostosować sektor kultury do zmieniających się wzorców uczestnictwa w kulturze, rekomendowaliśmy: 

• większe zróżnicowanie oferty instytucji oraz wyjście z działaniami w przestrzeń publiczną, 
• decentralizację sieci instytucji i zakorzenienie ich w lokalności,
• usieciowienie, czyli współpracę z grupami nieformalnymi i samymi uczestnikami kultury,
• wsparcie dla aktywności związanych z indywidualnym odbiorem kultury, np. udostępnianie zbiorów instytucji w wolnym dostępie,
• wypełnianie przez instytucje roli „kuratora treści”, czyli polecanie treści kultury, lecz nie tylko tych wytwarzanych przez własną instytucję,
• wytworzenie nowych funkcjonalności instytucji kultury: akuszer (instytucja animująca aktywność lokalnych społeczności), wodzirej (instytucja tworząca kompleksową ofertę spędzania wolnego czasu), edukator (instytucja realizująca nie tylko edukację pozaformalną, ale też socjalizację kulturalną).  

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA:

(nie)uczestnictwo w kulturze, kultura udomowiona, deinstytucjonalizacja kultury, nowy model powinnościowy uczestnictwa w kulturze, alternatywne obiegi kultury, nowy kapitał kulturowy 

O BADANIU:

rok realizacji: 2013-2014

zasięg: ogólnopolski. Materiał empiryczny zebrany w pięciu ośrodkach metropolitarnych: Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Wrocławiu i Szczecinie.

metody badawcze: desk research, technika dzienniczków, analizy etnograficzne, indywidualne wywiady pogłębione, zogniskowane wywiady grupowe. 

Projekt „Punkty styczne: między kulturą a praktyką (nie)uczestnictwa” był realizowany w międzysektorowym partnerstwie przez: Instytut Kultury Miejskiej, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową i był współfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Obserwatorium Kultury.