„Gra w kulturę. Przemiany pola kultury w erze poszerzenia” to publikacja domykająca cykl Gdańskich Badań nad Kulturą, prowadzonych między 2011 a 2017 rokiem przez Obserwatorium Kultury. Książka prezentuje całościowy obraz współczesnego pola kultury i uczestnictwa w kulturze, zbierając wyniki badań, rezultaty dyskusji i warsztatów przeprowadzonych przez nas w ostatnich latach. Nie jest to jednak tylko podsumowanie dotychczasowych ustaleń badawczych. To (auto)krytyczne uzupełnienie: zastanawiamy się m.in. nad tym, jakie zagrożenia może nieść upowszechnianie poszerzeniowych i demokratyzujących ujęć kultury. 

W książce zwracamy uwagę na procesy, które transformują pole kultury: 

• procesy społeczno-kulturowe (m.in. uwarunkowania związane z transformacją ustrojową, w tym rosnący poziom nierówności ekonomicznych, ale także te o charakterze globalnym, np. przemiany mobilności przestrzennej i społecznej czy przemiany technologiczne),
• procesy instytucjonalno-polityczne (m.in. decentralizacja, rozwój niezależnego od państwa sektora gospodarczego i społeczeństwa obywatelskiego, integracja ze strukturami europejskimi),
• przemiany w dominującym ujęciu kultury w dyskursie publicznym: wzrost znaczenia relacyjności kultury, czyli sieciowości organizatorów i uczestników życia kulturalnego, poszerzanie zakresu praktyk kulturalnych (np. dowartościowanie działańcodziennych i prozaicznych), a także demokratyzacja kultury (odchodzenie od elitaryzmu, hierarchiczności i centralizmu w kierunku oddolności, egalitaryzmu i policentryczności).  

 Kultura – zgodnie z logiką poszerzenia – jest zarówno kolonizatorem innych obszarów życia społecznego (takich jak edukacja czy polityka społeczna), jak i terytorium kolonizowanym przez otoczenie (przede wszystkim politykę i ekonomię). Z poszerzeniem pola kultury wiąże się m.in. wzrost znaczenia szeroko rozumianych praktyk kulturowych realizowanych w czasie wolnym kosztem konsumpcji wąsko rozumianej kultury artystycznej oraz przesunięcie z ujęcia kultury jako aktywności o wartości autotelicznej do instrumentalizacji tego obszaru, w tym pojmowania jej jako narzędzia rozwoju społecznego i gospodarczego. W konsekwencji centrum życia kulturalnego przesuwa się w kierunku obszaru pozainstytucjonalnego (w ramach którego realizowane są oddolne i amatorskie, a często nieformalne inicjatywy). W modelu poszerzeniowym kluczowe jest rozumienie kultury jako środowiska życia człowieka.  

Te różnorodne formy aktywności kulturalnej (zinstytucjonalizowane – prywatne/oddolne, starego typu– nowego typu, odświętne – codzienne) są względnie równoważne i utrzymują polifoniczny model uczestnictwa w kulturze. Z kolei o wzorach naszego uczestnictwa decydują nie tylko pozycja społeczna, lecz także postawy, przekonania czy też cechy osobowości, w tym poczucie powinności (deklarowany stopień ważności życia kulturalnego oraz czas poświęcany na podejmowanie aktywności kulturalnej i rekreacyjnej) oraz nowy kapitał kulturowy, na który składają się: postawa prospołeczna, czynniki osobowościowe, zaangażowanie towarzyskie i aktywność obywatelska. Pojawia się więc nowy model powinnościowy: przesunięcie z pozytywnie społecznie wartościowanego udziału w kulturze artystycznej ku współcześnie charakterystycznemu dla klas średnich dyskursowi samorozwoju, pożyteczności i autokreacji. Ważnym czynnikiem warunkującym uczestnictwo w kulturze jest również jej relacjogenność, a więc dostęp do uczestnictwa w wydarzeniach razem z innymi (przede wszystkim z rodziną i znajomymi, ale także z osobami, których się nie zna).  

Transformuje się oczywiście także sam sektor kultury, a jego przemiany wyznaczają trzy zasadnicze trendy: równoważenie centralnej pozycji tradycyjnych i nietradycyjnych instytucji kultury, rozpowszechnianie „ramowych” instytucji kultury (czyli takich, które oprócz realizowania tradycyjnych zadań zapewniają przestrzeń do aktywności zaprojektowanych przez innych, działając np. w formule inkubatora czy ośrodka regrantingowego), oraz równoważenie centralnej pozycji instytucji kultury na rzecz jej uczestników. 

(AUTO)KRYTYCZNE REFLEKSJE:  

Mając na uwadze wszystkie powyższe rozpoznania, warto zadać pytanie o zagrożenia, jakie może nieść upowszechnianie poszerzeniowych i demokratyzujących ujęć kultury i podkreślić, że opisywane procesy transformacji pola kultury nie przebiegają bezproblemowo. Aktualne pozostają między innymi pytania o: 

• wykraczanie poza tradycyjne schematy działania instytucji kultury (obawy o banalizację treści, przeciążenie obowiązkami pracowników, ograniczone zasoby instytucjonalne, wątpliwości dotyczące własnych kompetencji w sytuacji podejmowania działań coraz to odleglejszych od dawnych), 
• problematyczność„rozwoju poprzez kulturę”, czyli sfery oczekiwań, które wiążą się z włączaniem innych do uczestnictwa w kulturze i czerpaniem z nich niematerialnych korzyści, 
• demokratyzację, podejście partycypacyjne i dowartościowanie wielu uznawanych niegdyś za niekulturalne sposobów działania: nie niwelują one wcale nierówności i wykluczeń w sferze kultury,  
• miejsca, w których wielu mieszkańców czuje się nieadekwatnie, ponieważ nie znają oni (niewypowiedzianych) reguł gry: paradoksalnie być może to tradycyjne formy uczestnictwa (kino, teatr, koncert) są dziś bardziej czytelnymi formami – wiadomo, z jakimi oczekiwaniami i wymogami wobec uczestników się wiążą, 
• partycypacyjność, która może nieść nieoczywiste oczekiwania wobec uczestników: nawet jeśli nowego typu wymogi w mniejszym stopniu odnoszą się do znajomości kanonu artystycznego, w ich miejsce zakłada się występowanie odpowiednich wartości, postaw czy cech osobowości (czyli nowego kapitału kulturowego), a te z kolei mogą mieć wyraźnie klasowy charakter,  
• formatowanie przestrzeni miejskiej jako atrakcyjnej dla tak zwanej klasy kreatywnej, bez uwzględnienia innych grup aktywnych uczestników, 
• potencjalne przejście od dawnego marginalizowania kultury codzienności (jako niskiej, niegodnej uwagi) do marginalizowania kultury artystycznej, w tym kanonicznej, 
• prawdopodobieństwo promowania w ramach nowego dyskursu takiej wersji kultury szerokiej, która nie tyle odpowiada faktycznie upodobaniom reprezentantów klas niższych, co elitarnym wyobrażeniom na ich temat. 

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA: poszerzenie pola kultury, relacyjność kultury, demokratyzacja kultury, polifoniczny model uczestnictwa w kulturze, nowy model powinnościowy, nowy kapitał kulturowy.  

O PUBLIKACJI: 

rok wydania: 2019 

autorzy: Agata Bachórz, Cezary Obracht-Prondzyński, Krzysztof Stachura, Piotr Zbieranek 

Rozwinięcie tematów podjętych w publikacji można znaleźć w raportach z Gdańskich Badań nad Kulturą: 

• „Poszerzenie pola kultury. Diagnoza potencjału kultury w Gdańsku”
• „Punkty styczne: między kulturą a praktyką (nie)uczestnictwa”
• „Kulturalna hierarchia. Nowe dystynkcje i powinności w kulturze a stratyfikacja społeczna”