W ramach badania „Kulturalna hierarchia. Nowe dystynkcje i powinności w kulturze a stratyfikacja społeczna”, chcieliśmy zbadać zależności pomiędzy strukturą społeczną a praktykami uczestnictwa w kulturze. Ostatnie lata przyniosły zwrot (w socjologii i nie tylko) ku tematyce podziałów społecznych. W Polsce poszukujemy odpowiedzi na pytanie, co wydarzyło się w kraju w minionym 30-leciu, dostrzegając głębokie podziały wśród Polaków właściwie we wszystkich sferach: obywatelskiej, ekonomicznej, politycznej czy edukacyjnej. W związku z tym zadaliśmy sobie pytanie: czy podziały są widoczne także w sferze kulturowej?

Pierwszym etapem badania było zastanowienie się nad tym, co właściwie strukturyzuje dzisiaj życie społeczne. Przywykliśmy przyjmować, że struktura społeczna to przede wszystkim układ klasowo-warstwowy, osadzony w sferze ekonomiczno-zawodowej i uruchamiający specyficzne strategie życiowe, w tym formy uczestnictwa w kulturze. Badania pozwoliły na stwierdzenie, że o wzorach naszego uczestnictwa decydują nie tylko pozycja społeczna, lecz także względnie autonomiczne od niej postawy, przekonania czy też cechy osobowości. Wyróżniliśmy trzy wpływające na wzory uczestnictwa elementy: pozycja społeczna, wynikająca ze zmiennych społeczno-demograficznych ukazujących poziom kapitałów: kulturowego (edukacyjnego), społecznego i ekonomicznego jednostki; poczucie powinności: deklarowany stopień ważności życia kulturalnego oraz czas poświęcany na podejmowanie aktywności kulturalnej i rekreacyjnej; nowy kapitał kulturowy – nowa, zaproponowana przez nas kategoria, odnosząca się do psychospołecznej konstrukcji jednostki, na który składają się: postawa prospołeczna, czynniki osobowościowe, zaangażowanie towarzyskie i aktywność obywatelska.

Następnym krokiem było odnalezienie zależności pomiędzy wyżej wymienionymi elementami a różnorodnymi formami uczestnictwa w kulturze. Okazało się, że tradycyjne korelaty strukturalne mają dominujący wpływ na aktywność, jednocześnie jednak niemożliwe jest wyróżnienie na ich podstawie prostych modeli klasowych. Zaproponowaliśmy więc własne profile uczestników kultury, biorąc pod uwagę także nowy kapitał kulturowy, który ujawnia wpływ czynników osobowościowych i postaw społecznych na charakter podejmowanych praktyk:

• biegający społecznicy – dobrze zarabiająca klasa średnia: wykształceni i sytuowani menedżerowie, samodzielni specjaliści, prywatni przedsiębiorcy;
• indywidualistyczni gracze – stosunkowo młode i przyzwoicie zarabiające osoby mieszkające w miastach o różnej wielkości. Grupę tę cementuje przywiązanie do postaw silnie indywidualistycznych: nad wartości wspólnotowe przekładają normy społeczeństwa konsumpcyjnego;
• gustowni średniacy – grupa heterogeniczna: tworzą ją zarówno osoby aktywne zawodowo (szeregowi pracownicy umysłowi i fizyczni), jaki nieaktywne (emeryci, studenci), osoby młode, jak i seniorzy. Mają skromne możliwości konsumpcyjne. Grupę tę tworzą umiarkowani wspólnotowcy o wyraźnym poczuciu sprawstwa, osoby o średnim poziomie aktywności społecznej;
• nieufni analogowcy – głównie osoby starsze i nieaktywne zawodowo, a także osoby bezrobotne
  i wychowujące w domu dzieci. W grupie tej dominują osoby mieszkające na wsi bądź w mniejszych miejscowościach, z bardzo ograniczonym budżetem domowym. Charakteryzują się skrajnie niską aktywnością w każdym zakresie, począwszy od aktywności obywatelskiej przez kulturalną aż po rekreacyjno-sportową;
• wspólnotowi działkowcy – najczęściej nieaktywni zawodowo seniorzy, z wykształceniem podstawowym i zawodowym, mieszkający w mniejszych miejscowościach oraz na wsi. Charakterystycznym rysem „działkowców” jest ponadprzeciętna aktywność obywatelska. Grupa ta preferuje spokojny styl życia, skupiony na lokalności, domowym zaciszu i kultywowaniu relacji rodzinnych.

Zbadaliśmy także, jak sami uczestnicy badania postrzegają powiązania między strukturą społeczną
a uczestnictwem w kulturze, dokonaliśmy przeglądu najbardziej i najmniej popularnych sposobów uczestnictwa w kulturze oraz nakreśliliśmy obraz polskich gustów (książki, muzyka, kino, telewizja i Internet).

REKOMENDACJE DLA LUDZI KULTURY, BADACZY I POLITYKÓW:

• rozwijanie kompetencji osobowych i społecznych, jako kluczowych dla procesu animacji kulturowej,
• przemodelowanie środowiska socjalizacyjnego, czyli instytucji edukacyjnych i zakładów pracy: instytucje jako przestrzeń przyjazna, premiująca podejmowanie inicjatywy i proaktywną postawę,
• przemiana instytucji w których realizujemy swoje role społeczne (od instytucji publicznych po przedsiębiorstwa prywatne), poprzez zmianę w kulturze organizacyjnej: kształcenie kadr zarządczych w zakresie działań animacyjnych; wdrażanie rozwiązań organizacyjnych przyjaznych postawie proaktywnej; „odczarowywanie” postrzegania nie tylko aktywności kulturalnych, ale też samych instytucji kultury jako niedostępnych/nieatrakcyjnych dla przeciętnego Polaka,
• działalność animacyjna realizowana przez podmioty kultury powinna mieć charakter poszerzeniowy (więcej tutaj), a także wykorzystywać „punkty styczne” – wchodzić w obszary prywatności, lokalności i codzienności (więcej tutaj).

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA:

nowy kapitał kulturowy, wszystkożerność kulturalna, struktura społeczna, pozycja społeczna, poczucie powinności

O BADANIU:

rok realizacji: 2015
zasięg: lokalny
metody: ankieta CATI, indywidualne wywiady pogłębione.

Do weryfikacji wzajemnych powiązań użyto technik statystycznych: analizy regresji oraz wieloczynnikowej analizy wariancji.
Czynniki osobowościowe były badane za pomocą polskiej adaptacji testu Ten Item Personality Inventory.

Projekt „Kulturalna hierarchia. Nowe dystynkcje i powinności w kulturze a stratyfikacja społeczna”, realizowany w międzysektorowym partnerstwie przez: Instytut Kultury Miejskiej, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, był współfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Obserwatorium Kultury.